Азербайджанский тюркский полководец Надир шах Афшар. Родной язык Надир шаха
27 декабря 2016 г.
• 16:23
Когда у Джорджа Бурнутяна (американский историк армянского происхождения, профессор Калифорнийского университета) спросили о языке общения Кретаци и Надира, он ответил: "Это был тюрки́, который позже стал известен как азери́". 
В сочинении армянского католикоса Абраама Кретаци (The Chronicle of Abraham of Crete, Mazda Publishers, 1999) есть ответ на вопрос о родном языке Надир-шаха Афшара. Само произведение называется "Краткое повествование о начале [царствования] Надир-шаха, сочиненное патриархом нашим Абраамом Текирдагци", и оно написано на армянском языке, армянскими буквами. Сам Абраам встречался с Надир-шахом, общался с ним.
Речь Надир-шаха и католикоса записана армянскими буквами. Однако, в примечании к изданию указано, что "в оригинале все высказывания Надира, содержащиеся в этой главе, приведены армянскими буквами на азербайджанском языке".
Что интересно, речь, обряды, дуа (молитвы) чавушей, окружавших Надир-шаха, также были речью тюрков Азербайджана.
Приведем здесь диалоги Надир-шаха (тогда он еще был ханом) и армянского католикоса Кретаци на азербайджанском тюркском языке, записанные последним в своей книге "Историография" (реплики и диалоги не связаны друг с другом):
В Хорасане, в крепости Калат-и-Надир, по приказу самого Надир-шаха была высечена следующая надпись на тюркском языке:
O ki bu kun-u məkanı yaradıb qudrətdən
O ki bu bəhr-u bəri xəlq edib şövkətdən
İki aləmdə odur bəndələrə yavər-u yar
Hikmətindən görünür bəndələrə hər asar
Xəlq-i aləm hamı möhtâcdır o dərgâhə
O vurub nur-u mina, kövkəb-i mehr-u mahə
Həmd-i Həqdən sora oldu qələmim nurəfşan
Be səna gostəri-ye xətm-e rosol, fəxr-e cahan
Nəbi-yi Haşimi-yo Əhməd-o Məhmud sifat
Kim Xudadan ola dayim "əleyhə səlam o sələvat
Al-u əshabına həm rəhmət-i besyar ola
Ola Həq yavəri hər kim olara yar ola
Həmd-i ne'mət-i Həqdən sora "ba sidq-i zəban
Fərzdir bəndələrə mədh-i şəhənşah-i cahan
O şəhənşah-i fələk mərtəbə-yi çərx-i sərir
Şah Nadir, ki adı tək yox, misl-u nəzir
Demək olmaz bu şəhənşah, bəlki ola peyqəmbər
Ya muqərrəb mələkidir olub əz nov'-i bəşər
Leyk çün qudrət-i Həq zahir edib biş əz piş
Nəzər-i Həq ona, hər kimsə desə Həq, dəymiş
Nisbət ilə şərəf-u fəxr-i ocaq-i Teymur
Həsəb ilə be cahan şah-i şəhandır məşhur
Mustəfa xulq-u Məsiha dəm-u Yusif təl'ət
Buəli daniş-u Hatəm kəf-u Luqman hikmət
Qabiliyyətlə ona verdi Xudavənd-i Kərim
Tac-u təxt-i şəhi-yu ədl-u kərəm, xəlq-i əzim
Hər şərafət ki desəm şâh-i şəhandır kamil
Mərhəmətdən onun əltaf-i Xudâdır şamil
E'tiqadı belədir o şəh-i pakizə nəhad
Bağlamış sidq Xudavəndə edərlər belə yad
Ələ girməz belə dövlət "be sepah o şəmşir"
Olabilməz belə iqbal "be fəzl o tədbir"
Sən veribsən ona bu səltənət-u təxt-u sipah
Sən veribsən ona tac-u kəmər-u fərr-u kulah
Dövlətim hafizi sənsən, sənədir ümmidim
Mən sənə bağlamışam sidq, budur tə'yidim
Dövlətim münkirini sən elədin xar-u zəlil
Düşmənim korluğuna yavər ol ey Rəbb-i cəlil!
Çünki sidqi belədir Həqqinə "əz ruy-i yəqin"
Bu səbəbdən ona əltaf-i Xudâ oldu muin
Əlini tutdu Xudavənd-i cahan qudrətdən
Kamyab etdi onu mə'dilət-u şövkətdən
Bəxt-u iqbal ilə heç kim belə olmaz bâqi
Gün kimi dövlətinə aləmə rövşən baqi
Şax-i gül nəşv-u numa buldu nəm-i feyzindən
Ki bu əş'ar olub mədhsəra "Gülbün"dən
Турхан Гянджеи в своей статье "The turkish inscription of Kalat-i Nadiri" пишет и о другой надписи, сделанной на тюркском по приказу Надира - на мечети Али в Наджафе, Ирак.
В частности он указывал, что Надир шах,следуя традиции, которая уже была установлена Сефевидами, покровительствовал тюркской литературе.
Мирза Абдул Раззаг из Тебриза, иначе известный под псевдонимом Nash'a, который писал как на тюркском, так и на фарси, сложил на первом стихотворения, содержащие хронограммы. Это было сделано по прямому указанию Надир шаха, как ясно показывают примечания к этим стихотворениям. Тюркское стихотворение, поставленное, когда купол гробницы Али в Наджафе был позолочен, в уникальной рукописи дивана этого поэта открывается следующими строчками:
Şəh-i cəm hişmət-i Dara dərayet,Nadir-i dövran
Ki təxt-i dövlət-i Cəmşidə varisdir cahan üzrə.
Мухаммед Казым (придворный летописец Надир шаха) рассказывает, что Надир шах пожелал украсить купол гробницы Али в том же стиле, что и гробница Ризы в Мешхеде... Мухаммед Казым также приводит текст стихотворения, составленного по этому поводу Мирзой Абдул Раззагом, и оно,с некоторыми отличиями и опусканием двух строчек, то же,что и стих в диване. В рукописи дивана утверждается,что стих был использован как надпись на куполе гробницы Али.
Вот это и транскрипция этого стиха:
Şəh-i cəm hişmət-i Dâra dərayet, Nâdir-i dövran
Ki təxt-i dövlət-i Cəmşid'ə vârisdir cahan üzrə
Bədəxşan lə'l-u Umman incisin vermiş xəracında
Günəş tək hökmü nâfiz müttəsil dərya vü kân üzrə
Çəkilməz kəhkəşânın yayı tək nəqqaş əgər çəksin
Misâl-i quvvət-i bazu-yi iqbalın kəman üzrə
Bülən iqbal olan ə'daların da sərbülənd eylər
Mükərrər eyləmiş düşmənlərin başın sinan üzrə
Əyar-i xalis-i kanını, edibdir gün kimi rövşən
Qəza cəryan edib fərmân-i izz-u şân üzrə
Ki lâzimdir Əlinin rövzə-yi pâkın təla etmək
Münəvvərdir məqâm-i mehr dâyim âsiman üzrə
Zehi nâm-i humayun kim yazanda kâtib-i qudrət
Gərək tuğra-yi bismillâh çəksinlər nişan üzrə
O kövkəb kim ki əflâk-i xəlafət içrə ənvarın
Salıb çərx-i çaharumdan zəmin üzrə, zaman üzrə
Olur mər'at dinin seyqəli, dövlət bu üzdəndir
Qəza təxt-i xəlafət rəsmin etmişdir cahan üzrə
Vucud-i təxt üçün illət gərək nâçar çâr olsun
Müəxxər illət-i qâyi olur zahir əyan üzrə
Sən ol kâmil bahadırsan, girâmisən ki haqqında
Demiş hər cövhəri, bir qiymət-i naqis, güman üzrə
Şəha biixtiyâram mədh-i şâhənşah-i dövrânə
Bu üzdəndir mükərrər eylərəm câri zəban üzrə
Dəlil-i şövkəti bəsdir həmin nâm-i humayuni
Məâni ləfzdən zâhir olur lövh-i bəyan üzrə
Deyildir kəhkişan təsxir üçün əzm eyləyib guya
Kəmənd-i himmət-i vâlâsın atmış âsiman üzrə
Edib icâd çün Sân'i, bu şâhənşah-i dövranın
Husul-i məqsədin fərmanına to'əm cahan üzrə
Riza verdi ona Sultan-i Rum, İskəndər-i Sâni
Ki vâcibdir dua-yi dövləti, İslâmiyan üzrə
Zehi şövkət ki gər küffâr ilən əzm eyləsin rəzmə
Çəkərlər minnət-i şəmşirini bâş üstə, cân üzrə
Səlah-i dövlətini istəyən Bəğdad vâlisi
Çalıb itmam üçün sə'y ilə damanın miyan üzrə
O sâhib câh kim zikr etsələr nâm-i giramisinin
Edərlər həmd əsmâ ilən, câri zəban üzrə
Bu xeyr əmrin muhəyya oldu çün asbab-i itmamı
Riza-yi pâdişah-i tâcbəxş-i kâmran üzrə
Zər-i nabın əyarın etdi öz ixlası tək şahid
Müyəssər nəqd-i can ilən, muadil imtahan üzrə
Məlayik oldular həmdəst-i ustadan-i çabukdəst
Təladan âsiman icad olundu âsiman üzrə
Zərih üzrə münəvvər günbəd-i xurşid xâsiyyət
Sanırsan qübbə-yi yâqut-i əhmərdir cinan üzrə
Göyül pərvaz edib sərtovq-i zərrinin xəyâl eylər
Ki açmış bâl tâvus-i beheşti âşiyan üzrə
Müəzzin bülbül-i təsbihxân-u səhn, gülşəndir
Qızıl gül dəstəsi, güldəstələr bâğ-i cənan üzrə
Təmənna-yi səlâtindir üzün sürtmək bu dərgâha
Zehi rəf'ət ki istər sədr düşsün âsitan üzrə
Deyərkən əql-i zâhirbin mənə şol qübbədir guya
Ki olmuşdur təla-yi nâb ilə zərrin cahan üzrə
Cəvabım Nəş'ə oldu mürəssə târix-i itmama
Ədəb bil Mehr! Sâkin dur! Mutaf-i ins-u can üzrə
Самир Агаяров. Азербайджанский тюркский полководец Надир шах Афшар. Часть I
Tourkhan Gandjeï, The turkish inscription of Kalat-i Nadiri, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, Vol. 69 (1977), pp. 45-53.
The Chronicle of Abraham of Crete, Mazda Publishers, 1999.
Отдельное спасибо администрации группы Türkün səsi 1/7 за сбор информации.
Самир Агаяров, специально для TuranToday.com
Часть II. Родной язык Надир-шаха
Часть I. ПроисхождениеВ сочинении армянского католикоса Абраама Кретаци (The Chronicle of Abraham of Crete, Mazda Publishers, 1999) есть ответ на вопрос о родном языке Надир-шаха Афшара. Само произведение называется "Краткое повествование о начале [царствования] Надир-шаха, сочиненное патриархом нашим Абраамом Текирдагци", и оно написано на армянском языке, армянскими буквами. Сам Абраам встречался с Надир-шахом, общался с ним.
Речь Надир-шаха и католикоса записана армянскими буквами. Однако, в примечании к изданию указано, что "в оригинале все высказывания Надира, содержащиеся в этой главе, приведены армянскими буквами на азербайджанском языке".
Что интересно, речь, обряды, дуа (молитвы) чавушей, окружавших Надир-шаха, также были речью тюрков Азербайджана.
Приведем здесь диалоги Надир-шаха (тогда он еще был ханом) и армянского католикоса Кретаци на азербайджанском тюркском языке, записанные последним в своей книге "Историография" (реплики и диалоги не связаны друг с другом):
Надир-хан обращается к Кретаци: Xoş geldin xalifay, necesin, çagsen? Te[z] atlan, xalifay, gedak ilari.
Надир-хан: Te, xalifay, niçin oçax ki geldouk, sen gelmedoun qxarşoumza, bize niçin teklif eyledoun ouçkilisee?
Кретаци отвечает: Xanımsen, Ouroumdan gelmişamki maloumdour. Bou eren adati bi[l]mam. Kimsann souçi eouxdour, souç benoumdour. Oldoursen beni oldour.
Кретаци: Xanım, indi ne çag getmag olour Mougan çolinay ki tadarik gorayoum?
Надир-хан: Xalifay, bir qaç goundan sora getmag olour.
Надир-хан: Xoş gelmişsan xalifay, nicesen, iaxşisen, çagsan? İolday azab çakmişsen? Çoxdan galmişsen?
Кретаци: Xanım, Allah sanay çox omour versin. Şindi ki senin moubarek... şefketli iuzn gordoum,... behar oldi. Şoukour perverdikearay ki ben tçenabini sag selim ve iuziuşan geordoum.
Надир-хан рассмеялся и сказал: Abdoul hasanbeg, xalifaeay[a] eaxşi otax ver, eaxşi... Bir qocay kişidour.
Надир-хан - калантарам, меликам и ага: Eviniz abadan. Xoş gelmişsiniz... Varən ərahat olun.
Надир-хан: Xalifay, xalifay!
Кретаци: Beli Velinematim
Надир-хан: Bildin, xabardarsan size...
Кретаци: Ixdiar senindir şefketloum. Moubarek olsoun.
Надир-хан: xandour, Pir Mehmed xan Herat xanı. İaxşı kişidour. İaxşı iolay gedoubdr. Sizin ile de iaxşı iolay getmek gerekdour. İndi sizde onay iaxşı gouloux eylemek gereksez. Nece ki ouzoumay eylediniz. Ozou nabalatdour. Siz gerek ouzounay xabar verasouz. İndi sani Rəvan agaların hamusunun oustinay agay etmişam. San agay ehtibaroun vardour. Hərgiz bir naçarı iş olsay berinzay deyesoun,goulax ki asmasay, Tarvizi İbrahim xanay arz eylemek gereksen xalifay... ozoi gərək xana arz eylesoun. Pir Mehmed xan, bou kişiləri goroursan. Bounlar manoumdour. Bou xalifay çox iaxşı kişidour. İndi sanay tapşourıram. Gerek ne dese goulax asasn. İaxşı mehrabanlux eylasan, xatrrni saxlıyasan. Bir ehtibarlou kişidour, olkaey, reatay, divanay migiat oloubdour. Bu kalantr da iaxşı gouloux eyleyibdour.
В Хорасане, в крепости Калат-и-Надир, по приказу самого Надир-шаха была высечена следующая надпись на тюркском языке:
O ki bu kun-u məkanı yaradıb qudrətdən
O ki bu bəhr-u bəri xəlq edib şövkətdən
İki aləmdə odur bəndələrə yavər-u yar
Hikmətindən görünür bəndələrə hər asar
Xəlq-i aləm hamı möhtâcdır o dərgâhə
O vurub nur-u mina, kövkəb-i mehr-u mahə
Həmd-i Həqdən sora oldu qələmim nurəfşan
Be səna gostəri-ye xətm-e rosol, fəxr-e cahan
Nəbi-yi Haşimi-yo Əhməd-o Məhmud sifat
Kim Xudadan ola dayim "əleyhə səlam o sələvat
Al-u əshabına həm rəhmət-i besyar ola
Ola Həq yavəri hər kim olara yar ola
Həmd-i ne'mət-i Həqdən sora "ba sidq-i zəban
Fərzdir bəndələrə mədh-i şəhənşah-i cahan
O şəhənşah-i fələk mərtəbə-yi çərx-i sərir
Şah Nadir, ki adı tək yox, misl-u nəzir
Demək olmaz bu şəhənşah, bəlki ola peyqəmbər
Ya muqərrəb mələkidir olub əz nov'-i bəşər
Leyk çün qudrət-i Həq zahir edib biş əz piş
Nəzər-i Həq ona, hər kimsə desə Həq, dəymiş
Nisbət ilə şərəf-u fəxr-i ocaq-i Teymur
Həsəb ilə be cahan şah-i şəhandır məşhur
Mustəfa xulq-u Məsiha dəm-u Yusif təl'ət
Buəli daniş-u Hatəm kəf-u Luqman hikmət
Qabiliyyətlə ona verdi Xudavənd-i Kərim
Tac-u təxt-i şəhi-yu ədl-u kərəm, xəlq-i əzim
Hər şərafət ki desəm şâh-i şəhandır kamil
Mərhəmətdən onun əltaf-i Xudâdır şamil
E'tiqadı belədir o şəh-i pakizə nəhad
Bağlamış sidq Xudavəndə edərlər belə yad
Ələ girməz belə dövlət "be sepah o şəmşir"
Olabilməz belə iqbal "be fəzl o tədbir"
Sən veribsən ona bu səltənət-u təxt-u sipah
Sən veribsən ona tac-u kəmər-u fərr-u kulah
Dövlətim hafizi sənsən, sənədir ümmidim
Mən sənə bağlamışam sidq, budur tə'yidim
Dövlətim münkirini sən elədin xar-u zəlil
Düşmənim korluğuna yavər ol ey Rəbb-i cəlil!
Çünki sidqi belədir Həqqinə "əz ruy-i yəqin"
Bu səbəbdən ona əltaf-i Xudâ oldu muin
Əlini tutdu Xudavənd-i cahan qudrətdən
Kamyab etdi onu mə'dilət-u şövkətdən
Bəxt-u iqbal ilə heç kim belə olmaz bâqi
Gün kimi dövlətinə aləmə rövşən baqi
Şax-i gül nəşv-u numa buldu nəm-i feyzindən
Ki bu əş'ar olub mədhsəra "Gülbün"dən
Турхан Гянджеи в своей статье "The turkish inscription of Kalat-i Nadiri" пишет и о другой надписи, сделанной на тюркском по приказу Надира - на мечети Али в Наджафе, Ирак.
В частности он указывал, что Надир шах,следуя традиции, которая уже была установлена Сефевидами, покровительствовал тюркской литературе.
Мирза Абдул Раззаг из Тебриза, иначе известный под псевдонимом Nash'a, который писал как на тюркском, так и на фарси, сложил на первом стихотворения, содержащие хронограммы. Это было сделано по прямому указанию Надир шаха, как ясно показывают примечания к этим стихотворениям. Тюркское стихотворение, поставленное, когда купол гробницы Али в Наджафе был позолочен, в уникальной рукописи дивана этого поэта открывается следующими строчками:
Şəh-i cəm hişmət-i Dara dərayet,Nadir-i dövran
Ki təxt-i dövlət-i Cəmşidə varisdir cahan üzrə.
Мухаммед Казым (придворный летописец Надир шаха) рассказывает, что Надир шах пожелал украсить купол гробницы Али в том же стиле, что и гробница Ризы в Мешхеде... Мухаммед Казым также приводит текст стихотворения, составленного по этому поводу Мирзой Абдул Раззагом, и оно,с некоторыми отличиями и опусканием двух строчек, то же,что и стих в диване. В рукописи дивана утверждается,что стих был использован как надпись на куполе гробницы Али.
Вот это и транскрипция этого стиха:
Şəh-i cəm hişmət-i Dâra dərayet, Nâdir-i dövran
Ki təxt-i dövlət-i Cəmşid'ə vârisdir cahan üzrə
Bədəxşan lə'l-u Umman incisin vermiş xəracında
Günəş tək hökmü nâfiz müttəsil dərya vü kân üzrə
Çəkilməz kəhkəşânın yayı tək nəqqaş əgər çəksin
Misâl-i quvvət-i bazu-yi iqbalın kəman üzrə
Bülən iqbal olan ə'daların da sərbülənd eylər
Mükərrər eyləmiş düşmənlərin başın sinan üzrə
Əyar-i xalis-i kanını, edibdir gün kimi rövşən
Qəza cəryan edib fərmân-i izz-u şân üzrə
Ki lâzimdir Əlinin rövzə-yi pâkın təla etmək
Münəvvərdir məqâm-i mehr dâyim âsiman üzrə
Zehi nâm-i humayun kim yazanda kâtib-i qudrət
Gərək tuğra-yi bismillâh çəksinlər nişan üzrə
O kövkəb kim ki əflâk-i xəlafət içrə ənvarın
Salıb çərx-i çaharumdan zəmin üzrə, zaman üzrə
Olur mər'at dinin seyqəli, dövlət bu üzdəndir
Qəza təxt-i xəlafət rəsmin etmişdir cahan üzrə
Vucud-i təxt üçün illət gərək nâçar çâr olsun
Müəxxər illət-i qâyi olur zahir əyan üzrə
Sən ol kâmil bahadırsan, girâmisən ki haqqında
Demiş hər cövhəri, bir qiymət-i naqis, güman üzrə
Şəha biixtiyâram mədh-i şâhənşah-i dövrânə
Bu üzdəndir mükərrər eylərəm câri zəban üzrə
Dəlil-i şövkəti bəsdir həmin nâm-i humayuni
Məâni ləfzdən zâhir olur lövh-i bəyan üzrə
Deyildir kəhkişan təsxir üçün əzm eyləyib guya
Kəmənd-i himmət-i vâlâsın atmış âsiman üzrə
Edib icâd çün Sân'i, bu şâhənşah-i dövranın
Husul-i məqsədin fərmanına to'əm cahan üzrə
Riza verdi ona Sultan-i Rum, İskəndər-i Sâni
Ki vâcibdir dua-yi dövləti, İslâmiyan üzrə
Zehi şövkət ki gər küffâr ilən əzm eyləsin rəzmə
Çəkərlər minnət-i şəmşirini bâş üstə, cân üzrə
Səlah-i dövlətini istəyən Bəğdad vâlisi
Çalıb itmam üçün sə'y ilə damanın miyan üzrə
O sâhib câh kim zikr etsələr nâm-i giramisinin
Edərlər həmd əsmâ ilən, câri zəban üzrə
Bu xeyr əmrin muhəyya oldu çün asbab-i itmamı
Riza-yi pâdişah-i tâcbəxş-i kâmran üzrə
Zər-i nabın əyarın etdi öz ixlası tək şahid
Müyəssər nəqd-i can ilən, muadil imtahan üzrə
Məlayik oldular həmdəst-i ustadan-i çabukdəst
Təladan âsiman icad olundu âsiman üzrə
Zərih üzrə münəvvər günbəd-i xurşid xâsiyyət
Sanırsan qübbə-yi yâqut-i əhmərdir cinan üzrə
Göyül pərvaz edib sərtovq-i zərrinin xəyâl eylər
Ki açmış bâl tâvus-i beheşti âşiyan üzrə
Müəzzin bülbül-i təsbihxân-u səhn, gülşəndir
Qızıl gül dəstəsi, güldəstələr bâğ-i cənan üzrə
Təmənna-yi səlâtindir üzün sürtmək bu dərgâha
Zehi rəf'ət ki istər sədr düşsün âsitan üzrə
Deyərkən əql-i zâhirbin mənə şol qübbədir guya
Ki olmuşdur təla-yi nâb ilə zərrin cahan üzrə
Cəvabım Nəş'ə oldu mürəssə târix-i itmama
Ədəb bil Mehr! Sâkin dur! Mutaf-i ins-u can üzrə
Самир Агаяров. Азербайджанский тюркский полководец Надир шах Афшар. Часть I
Использованная литература:
Tourkhan Gandjeï, The turkish inscription of Kalat-i Nadiri, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, Vol. 69 (1977), pp. 45-53.
The Chronicle of Abraham of Crete, Mazda Publishers, 1999.
Отдельное спасибо администрации группы Türkün səsi 1/7 за сбор информации.
Самир Агаяров, специально для TuranToday.com
